مارکسیسم و نقد ادبی؛ ۳-امید به خیال در عصر ایمان‌های متحد؛ ادبیات، جامعه و انقلاب

مفهوم «جامعه» در سنت‌های مارکسیستی موضوعی به‌غایت خطیر است. جامعه، کلیتی متناقض است که برای فهم دقیق آن (و متعاقباً، هدایت کردنش به سمت ایده‌ی جامعه‌ی بی‌طبقه) باید تنش‌های درونی‌اش، ساختارهای اجتماعی، ایدئولوژی‌ها و دیالکتیک نیروهای پویا – اما به‌چشم نیامدنیِ – درون آن را از هم باز شناخت. تغییر شکل و سرشت در احساس، زندگی و آرمان‌ها در حیات جمعی انسان‌های قرن بیست و یکم، لزوماً با همان آموزه‌های ضدبورژوایی گذشته قابل تحلیل نیست. امروزه هم اسم دشمن برافتاده، هم رسم او دگرگون گشته…در این میان، «ادبیات»، همچنان از مهم‌ترین حوزه‌هایی است که می‌تواند تفاوت این نگاه مارکسیستی را با اسلافش به روشنی آشکار کند. از این حیث بود که دهه‌های متمادی دانش نوپای «جامعه‌شناسیِ ادبیات» تداعی‌گر ظرفیت زیباشناسانه‌ی مارکسیسم شد.

سخن گفتن از آثار ادبی در عصر احیای امید و ایمان نیازمند روشی است که از اساس انقلابی باشد. و به همين دلیل، هدف دوره‌ی حاضر در امتداد دوره‌های پیشین نقد ادبی مارکسیستی، صرفاً تشریح جامعه‌شناسی ادبیات نیست، بلکه نشان دادن انتظاراتی است که برخی از مهمترین چهره‌های این بحث از آثار ادبی داشته‌اند.

مؤلفه‌های مهمی همچون تأکید بر فرم اثر ادبی و در عین حال وفاداری به آن دسته از محتواهای ادبی که ستایشگر نیروهای راستین زندگی‌اند، جستجوی ایده‌های راستین زندگی آزاد و برابر، جستجوی خستگی‌ناپذیر فرم‌های اجتماعیِ آثار ادبی، ارتباط وثیق میان ساختار اثر ادبی و ساختارهای ذهنیِ جامعه، آگاهی تاریخی، نقد تک‌صدایی و نهایتاً راه و رسم منحصربه‌فرد ادبیات در نشان دادن ساز و کار ایدئولوژی، جملگی از مواردی است که در این دوره به آن خواهیم پرداخت.

شعر و داستان در عصری که همه چیز به بسته‌بندی‌های از پیش موجود فروکاسته شده، یا در عصری که از قدرت دخالت آن در وضعیت، به‌طرز تراژیکی کاسته شده، و در عین حال در روزهای بازیابی ایمان و اتحاد میان خدمتگزارانِ حقیقت با ما از چه امیدی حکایت می‌کنند؟ آیا همچنان می‌توان به میانجیِ صرفاً پرداختن به ادبیات، به مقاومت و رهایی جامعه وفادار ماند؟ در این دوره از تکرار مکررات پرهیز خواهیم کرد و تلاش می‌کنیم همچون دوره‌های پیش، از لابه‌لای متون ادبی کوره‌راهی فلسفی به سمت این پرسش‌ها هموار کنیم. راهنمایان ما در این سفر که پنج منزل را به خود خواهد دید، میخائیل باختین، جورج لوکاچ، لوسین گلدمن و لویی آلتوسر خواهند بود.