نگارگری ایران و نظام تولید کتابخانه‌ای؛ درسگفتاری درباره‌ی شکل‌گیری، تکامل، و افول سبکِ نگارگری

سبک نگارگری ایران، که مشخصاً از اوایل دوره‌ی ایلخانی شکل گرفت و تا میانه‌ی دوره‌ی صفوی تداوم یافت، مبتنی بود بر طراحی چکیده‌نگارانه و دوبعدنما؛ جزئیات‌پردازیِ تزئینی؛ کاربست رنگ‌های درخشان به جای رنگ‌های موضعی؛ اِعمالِ تناسبات هندسی بر اجزاء و کل؛ تقسیم‌بندیِ فضا به ساحت‌های چندگانه؛ و پلان‌بندیِ پایین به بالا. این سبک که همچون هر هنر دیگری در اصل و اساس‌اش با تحولات تاریخی هم‌بستگی داشت، حاصل هم‌آمیزی عناصری از سنت‌های تصویری رایج در ایران با پاره‌ای از ویژگی‌های هنر شرق و غرب بود. از سوی دیگر این سبک در نسبت با کاربرد تصویر نگارگری و نیز مناسبات اجتماعی حاکم بر تولید تصویر در عصر ایلخانی شکل گرفت. تا زمانی که این مناسبات در قالب کار گروهی در کتابخانه‌های سلطنتی تداوم داشت، نگارگری نیز در مسیر تکامل سبک و پیچیدگی ساختار پیش می‌رفت؛ اما به‌محض سست‌شدن حمایت دربار و برچیده‌شدن نظام تولید کتابخانه‌ای، این سبک نیز رو به افول نهاد و جای خود را به سبکی تازه و متفاوت داد: سبکی واقع‌گرا در چارچوب کار فردی، مواجهه‌ی مستقیم با موضوعات عینی، و ارتباط اجتماعی با شهرنشینان و مخاطبان غیردرباری. در این درسگفتار، فرایند شکل‌گیری و الزامات نظام تولید کتابخانه‌ای را بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم که چگونه این شیوه‌ی تولید، سبکِ هنریِ نگارگری را تعیین کرد و رد خود را بر تصویر بر جای گذاشت.

جلسه‌ی نخست؛ کلیات و زمینه‌ها
در جلسه‌ی نخست بنیان‌های بحث خود را ترسیم می‌کنیم و زمینه‌های کلیِ تاریخی و تصویریِ نگارگری را به بحث می‌گذاریم. سپس به این می‌پردازیم که نظام حمایتیِ هنر در عصر ایلخانی چگونه و بنا به کدام ضرورت‌ها شکل گرفت و این ضرورت‌ها چطور شیوه‌ی کاملاً نوینی از تولید اجتماعی تصویر را رقم زدند.

جلسه‌ی دوم؛ تکاملِ نظامِ سبکی
در جلسه‌ی دوم با بررسی نمونه‌های تصویری می‌بینیم که در آغازِ شکل‌گیریِ این نظام نوین تولیدِ تصویر، هنرمندان با کدام مشکلات فنی روبه‌رو بودند و چه راهکارهایی را برای حل آن‌ها پیش نهادند. سپس با نگاهی به روند روزافزون پیچیده‌شدن ساختار تصویر، جنبه‌های مختلف تکامل سبک نگارگری را پی می‌گیریم.

جلسه‌ی سوم؛ نخستین گسست‌ها
در جلسه‌ی سوم واسطه‌هایی را بررسی می‌کنیم که در دل سبک منسجم نگارگری اخلال ایجاد کردند و مسائل تازه‌ای را در برابر هنرمند گشودند. نیز نگاهی می‌اندازیم به خرده‌جریان‌هایی که از دل نگارگری بیرون آمدند.

جلسه‌ی چهارم؛ به سوی واقع‌گرایی
در جلسه‌ی چهارم، به نقاط اوج تکامل و بالندگی سبک نگارگری می‌پردازیم. همزمان زمینه‌های افول آن و جایگزینی‌اش با نوعی واقع‌گراییِ دوبعدنمایانه را بررسی می‌کنیم و درباره‌ی این مسئله بحث می‌کنیم که چگونه تحول در شیوه‌ی تولید تصویر به تحول در سبک هنری منجر می‌شود.