شایعه: نبرد با سایه‌ها

شایعه‌ی بی‌اساس، غیرشخصی، بی‌منشاء، بی‌نام‌‌و‌نشان، بی‌چهره، و بدون تضمین است، اما به رغم همه‌ی این‌ها اقتداری بی‌چون‌و‌چرا و قدرتی مهارنشدنی دارد. به بیان دیگر، شایعه‌ صاحب و مؤلف(author) ندارد اما اقتدار (authority) دارد. بنابراین، بی‌اساس بودن و بی‌صاحب بودن آن به هیچ وجه مانع تاثیرگذاریش نمی‌شود. شایعه می‌تواند زندگی افراد را تغییر دهد یا آن را به کلی تباه سازد، رسوایی و ویرانی به بار آورد، و روند رویدادها را تغییر دهد. اما حتی اگر همه بدانند فلان حرف شایعه‌ای بیش نیست تغییری در اصل ماجرا ایجاد نمی‌شود و شایعه همچنان اثرگذار می‌ماند. این واقعیت‌ها را امروزه بیش از همیشه می‌توان به شکلی ملموس نظاره کرد و فهمید. فضای ارتباطی امروز بسیار بیش از گذشته مستعد شایعه‌پروری است.

تسهیل بی‌سابقه‌ی ارتباط میان میلیاردها انسان در سرتاسر این کره‌ی خاکی، که به لطف گسترش اینترنت و همه‌گیری رسانه‌های اجتماعی میسر شده، وضعیتی پارادوکسیکال پدید آورده است که در آن هرچه ارتباط‌ها بیشتر و گسترده‌تر می‌شود پیوندهای اجتماعی بنیادی بیشتر در معرض تهدید فروپاشی قرار می‌گیرند. بالاترین حد ممکن ادغام کاربران در شبکه‌های اجتماعی پیوند خورده است به فرآیندهای مجزاسازی، جزئی‌سازی، و اتمیزه شدن.

جهان‌شمول شدن استانداردهای اطلاعات پیش‌شرطی شده است برای تشکیل هویت‌ها و اجتماع‌های خرد و کوچکی که همچون مونادی اجتماعی و بی‌ارتباط با بقیه عمل می‌کنند. در چنین حالتی، گزارش‌های نادرست، اطلاعات غلط، و به‌ویژه شایعات بسی سریع‌تر و بیشتر از اخبار و اطلاعات موثق و راستی آزمایی شده به سمع و نظر مخاطب می‌رسد. مخاطب عملاً شب و روز با شایعات رنگارنگ بمباران می‌شود. درست است که شایعه پراکنی قدمتی به اندازه‌ی تاریخ بشری دارد. اما باید پذیرفت که ظهور و گسترش اینترنت و رسانه‌های اجتماعی این پدیده را به سطحی سراپا جدید و کاملاً متفاوت از قبل رسانده است، به نحوی که اینک می‌توان از «شایعه‌ای‌شدن عمومی جامعه» سخن گفت.

در این دوره می‌خواهیم شایعه را، که معمولاً چیزی بی‌ارزش و بی‌اساس و در نتیجه بی‌اهمیت تلقی می‌شود، به سطح و منزلت یک مفهوم ارتقاء دهیم و تأملی فلسفی و روانکاوانه بر آن داشته باشیم. می‌خواهیم ببینیم قدرت غریب و رازآمیز شایعه از کجا می‌آید و چرا شایعه را می‌توان تبلور خود جامعه دانست.