درباره‌ی کنش‌های کلامی و ارتباط: اغواگری‌های زبان و پیام‌های معمایی

در روان‌کاوی، کلام انسانی تا جایی تقلیل می‌یابد که بتوان به قلمروی ناخودآگاه، یا چیزی که فروید به آن «صحنه‌ی دیگر» می‌گوید، نزدیک شد؛ صحنه‌ای که در آن خبری از عاملیتِ آگاه نیست. فاصله گیری از بیان شخصی گوینده‌ی کلام و دریافتِ آن به شیوه‌ای بافاصله و غیرشخصی امکانی فراهم می‌کند برای کاوش چگونگی پیوند خوردن ایده‌ها و تداعی‌های گوینده‌ی کلام، جدای از هر نوع نیت آگاهانه و قواعد عقل سلیم.

بدین‌سان کلمات برای خود گوینده خصلت آشنای خود را از دست می‌دهند و بعدی بیگانه می‌یابند، تو گویی کلامی که از زبان «من» بیرون می‌آید متعلق به کس دیگری است. کلمات از آن دیگری یا دیگرانی در درون من‌اند، تکه‌پاره‌هایی از گفتاری عاریتی که نه می‌توانم خود را از آن جدا سازم و نه می‌توانم آن را مال خود کنم. این تجربه‌ی بیگانه‌شدنِ کلام در عین حال تجربه‌ی تهی‌بودگی و ناممکنی زبان است، تجربه‌ی ناممکنی «ارتباط». این تجربه ما را مواجه می‌‌کند با این پرسش بنیادی که اگر مبنای سخن ارتباط با دیگری نیست پس اصلأ چرا حرف می‌زنیم و وقتی حرف می‌زنیم رسماً چه می‌کنیم.

برای پاسخ به چنین پرسشی باید به وجه عملی و اجرایی زبان نظر کنیم، یعنی همان کاری که این دوره قصد داریم انجام دهیم. می‌خواهیم ببینیم اگر ارتباط را نه صرفاً فرایند رمزگذاری و رمزگشایی بلکه اجرای برخی عمل‌های مشخص بدانیم چه بر سر مفاهیمی چون «عمل»، «عاملیت»، «بازشناسی»، «فهم مشترک»، و «انتقال معنا» می‌آید. آخر ما با همین زبان بیگانه است که «عمل» می‌کنیم. با همین زبان است که فرمان می‌دهیم، اطاعت می‌کنیم، اغوا می‌کنیم، تهدید می‌کنیم، اعتراف می‌کنیم، قول می‌دهیم، قضاوت می‌کنیم، پیمان‌شکنی می‌کنیم، اعلام می‌کنیم و بسیاری کارهای دیگر که هر یک می‌تواند به معنای انجام یک کار یا شکست در انجام آن باشد. در واقع، زبان در بعد اجرایی‌اش به واقعیتی ارجاع می‌دهد که خود آن را خلق می‌کند، نه واقعیتی بیرون و مستقل از خودش.