جستار در مقام فرم

این روزها سخن گفتن از جُستار و جُستارنویسی باب روز شده است. «شب‌ها» و «فستیوال‌ها» و «مدرسه‌ها» و «کارگاه‌های» جستارخوانی و جستارنویسی برگزار می‌شود، و حتی مسابقه‌ها و جایزه‌های جستارنویسی هم شکل گرفته‌اند. جستار گاه «گونه‌ای ادبی» تلقی می‌شود و در مقام یکی از انواع «ناداستان» در کنار «داستان» قرار می‌گیرد و بر «روایی» بودنش تأکید می‌شود؛ گاه به عنوان بدیلی پویا در برابر «مقاله‌نویسیِ» خشکِ دانشگاهی می‌نشیند؛ و گاه حتی ذیل «نوشتن کاربردی» طبقه‌بندی می‌شود.

تلاش برای یافتن و تجربه کردنِ فرم‌های تازه‌ی نوشتن البته تلاشی است موجه و قابل ستایش. در این میان، جذابیتِ جستار نیز قابل درک است: به لحاظ مفهومی،‌ «اسمی» که در درون خود به «کنشی» بی‌پایان ارجاع می‌دهد، و به لحاظ تاریخی، نوعی نوشتار سیال، مضمون‌محور، و عمدتاً کوتاه که نام‌های مشهوری مانند دو مونتنی، امرسون، بنیامین، وولف، الیوت، سونتاگ، لیسپکتور، فرنزن، مسکوب، براهنی، و مختاری و … را نیز به دنبال می‌کشد. اما این توصیفات کلی به خودی‌خود چیز زیادی به ما نمی‌گوید، مسئله چگونگی تعین‌بخشیدن به آن‌ها است: کنشِ بی‌پایان جستار در جست‌و‌جوی چیست؟ سیالیت آن از کجا می‌آید؟ مضامین آن کدام‌اند؟

اکنون اگر با این پرسش‌ها به استفاده‌های رایج از جستار نگاه کنیم، مکرراً به تعابیری از این دست بر می‌خوریم: روایت زندگی، بیان احساسات درونی، خاطره‌نویسی، خیال‌پردازی مبتنی بر تجربه‌ی شخصی، ارائه‌ی نظرگاه منحصربه‌فرد نویسنده، و …. ظاهراً جستار چیزی از جنس دل‌نوشته تلقی می‌شود، حرکتی از درون به بیرون، یا شاید بهتر باشد بگوئیم پرتابی از درونِ نویسنده به امید فرود آمدن در درون خواننده. مصداق همان حکایت از دل برآمدن و بر دل نشستن.

اگر چنان که ما تصور می‌کنیم، برداشت غالب از جستار چنین چیزی باشد، آن وقت تفسیر آدورنو از «جستار در مقام فرم» را می‌توان دفاعی از جستار علیه جستارنویسان خواند. او در عین اینکه همچنان از زندگی و پویایی و سیالیت و روش‌ستیزیِ فرم جستار سخن می‌گوید، کنش بی‌پایان جستار را، نه به‌سادگی تلاشی برای بیان درونیتِ ناب سوژه‌، که بازتابِ پی‌گیریِ همواره ناتمام ابژه می‌داند. برای او جستار نوشتاری‌ست که در جست‌وجوی بی‌وقفه‌ی ابژه فرم می‌گیرد.

در این کارگاه یک‌روزه، با همراهی مهسا اسداله‌نژاد، سمیرا الیاسی، آیدین کیخایی، نوید نادری، و سیدمهدی یوسفی، جستارِ آدورنو درباره‌ی جستار را می‌خوانیم. شرکت در این کارگاه رایگان، اما ثبت‌نام در آن ضروری است.