رنج می‌برم پس هستم؛ فاسبیندر، مازوخیسم و راهبردِ رهایی

فاسبیندر فیلم‌سازی بی‌پروا بود که با تجربه‌ی ژانرهای گوناگون سینما، از گانگستری گرفته تا ملودرام و فیلم‌هایی به سبک سینمای هنری اروپا، کهن‌الگوهای سینمای هالیوود را علیه آن به کار می‌بست. او بی‌آنکه در سینمای خود به بازنمایی از نوع رئالیسم اجتماعی دست زده باشد، همواره شاهد زنده و نگارنده‌ی تاریخ معاصر آلمان و منتقد جامعه‌ی عافیت‌طلب، محافظه‌کار و مصرف‌گرای آن بود. فیلم‌های او تحلیلی از ناامیدی و پوچی اند که به گفته‌ی فابیو ویگی «سفری دریایی را به ساحت امر واقعی، یعنی هسته‌ی بازنمایی‌ناپذیر نظم نمادین، آغاز می‌کنند» و هر یک به شیوه‌ی خود راهی می‌گشایند تا ساز و کار استثمار در جامعه‌ی سرمایه‌داری و هنجارهای آن را افشا کنند. «سینمای او قادر است پیوندهای پر رنج و عذابِ میل و قدرت و رهایی را، هم در تراز زندگی شخصی آدم‌ها و هم در تراز هستی جمعی، بکاود».

با نگاهی به کارنامه‌ی سینمایی او می‌توان دریافت که اکثر شخصیت‌های فیلم‌هایش در قالب قربانی ظاهر می‌شوند و با جلاد خود رابطه‌ای تنگاتنگ دارند. از این رو است که مازوخیسم در سینمای او محوریت می‌یابد، به شکلی که گویی به تعبیر ژَک لَکان در فیلم‌هایش فاعلیت‌یابی سوژه‌ها بر پایه‌ی مواجهه‌ی دردناک با مسدود شدن راه فانتزی‌های بنیادین صورت می‌پذیرد. لیکن به شکلی متناقض، از طریق همین سرکوب است که آزادی درونی سوژه حفظ می‌شود. به این ترتیب می‌توان گفت رویکرد او به ادبیات مازوخیستی یکسره با تئاتر سادو-مازوخیستی که نمایشی ساختگی از مجازات و تنبیه برای یک دیگری بزرگ ارائه می‌دهد متفاوت است، زیرا نظم نمادین آن را به هم می‌زند. در واقع در سینمای او، بازشناسی مازوخیسم نه شمایی از ظلم و بی‌عدالتی در جامعه را بازمی‌تاباند و محکوم می‌کند که به امکان رهایی راه می‌برد. به گفته‌ی او «فقط آن افرادی که جرئت دارند به مازوخیسم خویش اذعان کنند در جاده‌ی صحت و سلامت گام برمی‌دارند. اما حظ بردن از درد همیشه هوشمندانه‌تر از صِرفِ رنج بردن از آن است».

در این درس‌گفتار تلاش می‌کنیم با محوریت و تکیه بر مفاهیم زیر، کارنامه‌ی سینمای او را بررسی کنیم:

۱- پتانسیل سیاسی مازوخیسم در سینما
۲- واسازی ژانرهای سینمای تجاری و آفریدن در ویرانه‌ها
۳- سیاست یأس، جستجوی رهایی
۴- فاصله گذاری برشتی و شکستن قاب ملودرام