بیرونِ منظر؛ تأملات پدیدارشناختی بر بنیاد متافیزیک موسیقی ۲-تأسیس و تداوم

«بیرونِ منظر»، عنوان درسگفتارهایی درباره‌ی بنیادِ متافیزیکِ موسیقی است. در این درسگفتارها می‌خواهیم بدانیم چه چیزی موسیقی را به آن چیزی که هست تبدیل کرده است؛ به همین دلیل بخشی از این درسگفتار درباره‌ی تکوین این موضوع است. برای دست‌یابی به پاسخ این پرسش، می‌توان روش‌های متفاوتی را برگزید. غالباً این پاسخ به‌واسطه‌ی رویکردهایی که حاصل و پرورده‌ی زیبایی‌شناسی و تاریخ زیبایی‌شناسی هستند صورت‌بندی می‌شود؛ که به تاریخ یا کرُنولُژیک یا بر مدار اصالت تاریخ (= Historicism) می‌نگرند. روش این درسگفتار، پدیدارشناسی است؛ به این دلیل که پدیدارشناسی با فراهم آوردنِ امکانِ طرح پرسش بنیادین از موضوع، مجال می‌دهد موضوعْ آنگونه که هست عیان و آشکار شود.

به همین دلیل، پرسش محوری و اصلیِ این درسگفتارها «موسیقی چیست؟» و در ادامه «صدا چیست؟» است. این دو پرسش به‌مثابهِ راهنما، این امکان را فراهم می‌کنند که از بنیاد و ذات موسیقی بپرسیم. از این‌رو بخش دیگر این درسگفتار، درباره‌ی ساختار این پرسش و چگونگیِ تداوم آن در تاریخ موسیقی است. با طرح این پرسش، درخواهیم یافت پاسخ به آن دشوار است. اولین دشواری این است که این پرسشْ به‌واسطه‌ی رویکردهای غالب که منظرهای خود را بر آن گسترانده‌اند، «موسیقی چیست؟» و «صدا چیست؟» را به یک پرسشی بدیهی و فاقد ضرورتِ کشف تبدیل کرده‌اند. از این‌رو باید بیرون از این منظرها ایستاد تا بتوان امکان نهفته در این پرسش را دید و شنید. به همین دلیل، چیستیِ موسیقی و صدا یک «مسئله» است که می‌بایست به آن اندیشید.

در ادامه‌ی دوره‌ی نخست درسگفتار «بیرونِ منظر» و پس از شرحِ تکوین و ساختار پرسش «موسیقی چیست؟»، در این دوره می‌خواهیم دریابیم بنیاد متافیزیک موسیقی چگونه تداوم می‌یابد و چگونه به تأسیس «امر محاسباتی» در موسیقیِ قرنِ بیستم و پس از آن می‌انجامد. در این دوره، رویکرد آهنگسازان را به پرسش «صدا چیست؟» تبیین می‌کنیم و نشان می‌دهیم در اندیشه و کار آنها این پرسش چگونه صورت‌بندی شده است.

جلسه‌ی اول؛ جدال تأسیس و عبور؛
مقدَّمه‌یی بر عبور از «امر محاسباتی» و تأسیس آن در موسیقیِ قرن بیستم
در این جلسه، استدلال خواهیم کرد که آنچه در آثار باخ، بتهُوِن، واگنر، بروکنر و مالر همچون تأکید بر «امر به‌وحدت‌رسیده» و بازگشت به معنای آغازینِ لوگوس و پس‌راندنِ ratio به‌ مثابهِ ترجمه‌ی لوگوس صورت‌بندی شد، همچون یک جدال در آثار شُئِنبِرگ و وَرِز خود را آشکار می‌کند. به بیانِ دیگر، آثار اولیه‌ی شُئِنبِرگ و آثار بِرگ را می‌توان از یک‌سو عبور از «امرِ محاسباتی»، و آثار دوازده‌تُنیِ شُئِنبِرگ و آثار وَرِز را تأسیس آن در موسیقیِ قرن بیستم دانست. در جلسه‌ی نخست، چرایی و چگونگیِ این جدال را تبیین می‌کنیم.

جلسه‌ی دوم؛ نظمِ کمّیِ صدا؛ بحثی درباره‌ی توالیِ عدد به‌مثابهِ بنیادِ نظم
در این جلسه می‌خواهیم نسبت مفاهیم نظم، عدد و صدا را بررسی کنیم و از یک‌سو دریابیم بنیادِ متافیزیک موسیقی، چگونه میان این مفاهیم پیوند برقرار می‌کند و از سوی دیگر، این مفاهیم چگونه مبنای اندیشه و کار وِبِرن، مِسیان و بولِز قرار گرفت.

جلسه‌ی سوم؛ شکلِ مصوِّتِ زمان؛ بحثی درباره‌ی وجهِ کمّیِ زمان و مفهوم مُرفِ صدا
در این جلسه، بنیاد اندیشه و کار شتُکهاو˚زِن، شِفِر و لیگِتی تببین می‌شوند. همچنین نشان داده خواهد شد که وجهِ کمّیِ زمان و طبقه‌بندیِ شِفِر از صدا از نقطه‌نظر مفهوم «مُرف»، چگونه بنیاد آثار شتُکهاو˚زِن و لیگِتی را سامان داد. در گام بعد، نسبت مفاهیم تشکیل‌دهنده‌ی اندیشه‌ی آنها را با بنیاد متافیزیکِ موسیقی، تبیین خواهیم کرد.

جلسه‌ی چهارم؛ معماریِ عدد؛ مقدمه‌یی بر مفاهیم بنیادینِ اندیشه و کار زِناکیس
در این جلسه، با برشماریِ مفاهیم بنیادین اندیشه‌ی زِناکیس و نسبت آن با بنیاد متافیزیک موسیقی، چگونگیِ گسترش و استفاده‌ی او را از این مفاهیم تبیین خواهیم کرد تا دریابیم، با تأسیس «امرِ محاسباتی» در آثار دوازده‌تُنیِ شُئِنبِرگ از یک‌سو و صورت‌بندیِ وَرِز از صدا از سوی دیگر، چرا عدد به‌مثابهِ «کمِّ منفصل» که موضوع حساب (=calculus) است، به مبنای اندیشه‌ی او تبدیل شد.

جلسه‌ی پنجم؛ صدا به‌مثابهِ سپِکتروم؛ بحثی درباره‌ی آثار گریسه و رادولِسکو
پس از تأسیس «امرِ محاسباتی» و تثبیت آن در آثار آهنگسازان قرن بیستم، وجهِ فیزیکیِ صدا همان صدا دانسته شد. به بیانِ دیگر، پرسش «صدا چیست؟» تماماً مبتنی بر خصائلِ کمّی و فیزیکیِ صدا پاسخ داده می‌شود؛ که در این میان، صدا به‌مثابهِ سپِکتروم، به تعریف غالب از صدا تبدیل شده است. در این جلسه، چراییِ مبنا قرارگرفتنِ وجهِ فیزیکیِ صدا همچون تعریف غالبِ آن، تبیین می‌شود تا دریابیم چگونه هردَم، تأسیسِ «امر محاسباتی» به‌مثابهِ بنیاد متافیزیکِ موسیقی در قرن بیستم و پس از آن، تداوم می‌یابد.

جلسه‌ی ششم؛کِیج: یک حادثه‌ی تصادفی؛ مقدمه‌یی بر مفاهیم بنیادین اندیشه و کار کِیج
در این جلسه می‌خواهیم دریابیم، خاستگاهِ مفاهیم اندیشه‌ی کِیج چه بوده است و نسبت آن را بنیاد متافیزیک موسیقی تببین می‌کنیم تا در گام بعد، بتوانیم آثار او را مبتنی بر گستره‌ی مفاهیمی که پرورانده است دریابیم. در این جلسه نسبت اندیشه‌ی کِیج را با «امرِ محاسباتی» شرح می‌دهیم و پرسشِ «صدا چیست؟» را در آثار او پِی می‌گیریم.

جلسه‌ی هفتم؛ پژواک‌های زمان و صدا؛ مقدمه‌یی بر مفاهیم بنیادین اندیشه و کار کرامب
در این جلسه، آثار کرامب مبتنی بر مفاهیم اندیشه‌اش تببین می‌شوند و نسبت او را با «امر محاسباتی» شرح می‌دهیم تا دریابیم بنیاد متافیزیکِ موسیقی، در آثار او چگونه صورت‌بندی شده است. همچنین استدلال خواهیم کرد او از یک‌سو با پس‌راندنِ وجهِ فیزیکیِ صدا همچون سپِکتروم و از سوی دیگر، مبناقرارقراردنِ وجهِ غیرِ کمّیِ زمان، به صورت‌بندیِ متفاوتی از چیستیِ صدا دست یافته است. به بیان دیگر، «صدا چیست؟» در اندیشه و کار او، به‌شیوه‌یی متفاوت با آنچه در آثار آهنگسازان قرن بیستم صورت‌بندی شده است، به پاسخی دست می‌یابد.

جلسه‌ی هشتم؛ موسیقی چیست؟؛ تأملی دربابِ بنیاد متافیزیکِ موسیقی
جلسه‌ی پایانیِ دوره‌ی دومِ درسگفتار «بیرونِ منظر» به پرسش بنیادین «موسیقی چیست؟» اختصاص دارد. در این جلسه با فراخواندنِ مفاهیمی که به‌واسطه‌ی آنها بنیاد اندیشه و کار آهنگسازان را از قرن هفدهم تا بیست‌ویکم تببین کردیم، آماده می‌شویم تا نسبت تفکر و موسیقی را در اُفُق پدیدارشناسی دریابیم و بتوانیم پرسش «موسیقی چیست؟» را در زمینه‌ی هستی‌شناسیِ بنیادین، راهنمای خود قرار دهیم تا موسیقی را به مسئله‌یی برای اندیشیدن تبدیل کنیم نه موضوعی برای شنیدن.