خشونت ماوراء اقتصادی و منطق بهره‌کشی؛ بازخوانی خشونت و بازار: عملکرد سرمایه‌داری در تاریخ اثر هایدی گرسْتِنْبرگر

با توجه به اهمیت پیوند خوردن دو مفهوم دولت و اعمال خشونت ماوراء اقتصادی که در سخنرانی‌های اخیر مطرح کردم، بر آن شدم تا در این درسگفتار کتاب خشونت و بازار: عملکرد سرمایه‌داری در تاریخ، اثر متفکر معاصر هایدی گرستنبرگر را به عنوان متن اصلی انتخاب کنم. این کتاب که ترجمه‌ی انگلیسی آن اخیرا منتشر شده و برنده‌ی جایزه‌ی ایزاک دویچر و کتاب منتخب انتشارات متریالیسم تاریخی در سال ۲۰۲۲ بوده است، طیف گسترده‌ای از ایده‌ها و پرسش‌های نظری و همچنین شکل‌های بسیار متنوعی از اعمال زور ماوراء اقتصادی و حضور خشونت در همه‌ی ابعاد و مراحل تحقق سرمایه‌داری را مورد بررسی قرار می‌دهد.

در واقع خواندن توصیفی موجز از این کتاب، هنگام نخستین انتشارش به زبان آلمانی، یکی از سرچشمه‌های اصلی من برای پرداختن به موضوع اعمال خشونت ماوراء اقتصادی و نقد و بررسی آن در بستر آراء مارکس و سنت‌های گوناگون مارکسیستی بوده است. در پژوهشی که با همکاری دوست عزیز دکتر بارانه عمادیان پیش بردیم تلاش کردیم از طریق احیای مفهوم قدیمی «انباشت اولیه» و توصیف آن به مثابه چرخه‌ای تکرارشونده، در ورای برداشت‌های محدود و صرفا اقتصادی، بحث مربوط به دولت و حتی فراتر از آن خشونت ماوراء اقتصادی را بار دیگر در مرکز توجه نظریه‌ی انتقادی و مارکسیستی قرار دهیم. (نتیجه‌ی این پژوهش مقاله‌ای مفصل درباره‌ی انباشت اولیه در اقتصاد ایران بود که هنوز منتشر نشده است)

در ادامه و با آشنایی عمیق‌تر با کتاب درخشان هایدی گرستنبرگر و با اتکا به غنای تجربی و تاریخی، و صداقت نظری آن در رویارویی با کمبودهای تحلیلی کل سنت چپ، از مباحث مربوط به مفهوم انباشت اولیه در کتاب سرمایه‌ی مارکس فراتر رفتیم و کوشیدیم نشان دهیم که بحث خشونت ماوراء اقتصادی در ورای تمام جدال‌های گوناگون مربوط به چرخه‌های انباشت اولیه، از آغاز ظهور سرمایه‌داری حضور داشته و در قالب شکل‌های گوناگونی چون برده‌داری، ستم جسمانی و انواع تبعیض‌های تعبیه شده در خود فرایند بهره‌کشی اقتصادی تحقق یافته است.

بازخوانی خشونت و بازار: عملکرد سرمایه‌داری در تاریخ نه تنها به لحاظ ادامه‌ی نقد اقتصاد سیاسی و فراتر رفتن از برخی محدودیت‌های تحلیلی خود مارکس، بلکه برای طرح پرسش‌های نظری و سیاسی گوناگون در بستر مبارزات ضدسرمایه‌دارانه نیز اهمیت دارد. از این گذشته گستردگی و غنای شگفت‌انگیز پژوهش و تحلیل هایدی گرستنبرگر و همچنین سادگی و صلابت نثر او، بازخوانی اثرش را نه فقط مفید و پرثمر که لذت‌بخش می‌سازد.