در این دوره قصد داریم تجربه‌ی ایران در گذار به سرمایه‌داری در قرن طولانی نوزدهم را بازخوانی کنیم. هدف کلی از این بازخوانی، نشان دادن اهمیت نفوذِ مناسبات سرمایه‌داری در قالب روندهایی نظیر تجاری‌شدن کشاورزی در ایران و هم‌چنین نشان دادن این موضوع است که این تحولات به چه ترتیب پویه‌های اقتصادی، اجتماعی و طبقاتی‌ای را در ایران قاجاری به راه انداخت که پیامدهای آن برای جامعه‌ی آتی ایرانی چشم‌پوشی‌ناپذیرند. تصویر کلی‌ای که از رهگذر این بررسی به دست می‌آید، نشان می‌دهد که زوال نظام پیشاسرمایه‌داری قاجاری در پرتو نفوذ فزاینده‌ی مناسبات سرمایه‌داری به چه ترتیب باعث پدید آمدن توازن طبقاتی تازه‌ای در جامعه‌ی ایرانی شد که در شکل دادن به تحولات دوران مشروطه و پس از آن نقش مهمی ایفا کردند. علاوه‌براین، با اتخاذ چارچوبی فراگیرتر و بین‌المللی، نشان می‌دهیم که سرمایه‌داری در قامت یک نظام جهانی نوظهور، به چه ترتیب در ساختن و برساختن پویه‌های ناموزون و مرکب در سرتاسر جهان فعال بود و در نتیجه‌ی مواجهه‌ی این مناسبات نوظهور با جوامع بومی، چه شکل‌های تازه‌ای از تبعیت ترکیبی از سرمایه در این جوامع بومی پدید آمد.
جلسهی اول: مقدمات نظری
در این جلسه به مناقشات نظری پیرامون گذار از شیوه‌های تولید پیشاسرمایه‌داری به شیوه‌ی تولید سرمایه‌داری می‌پردازیم. نخست بحث را با مقدماتی روش‌شناختی و نظری در رابطه با «ماتریالیسم تاریخی» و اهمیت آن در مطالعات تاریخی-جامعه‌شناختی آغاز می‌کنیم و سپس شمه‌ای از بحث‌ها و مناقشات موسوم به بحث «گذار به سرمایه‌داری» را توضیح می‌دهیم که در مجادلات نظری مؤلفانی نظیر موریس داب، پل سوئیزی و رابرت برنر برجسته شده است. هدف از این مباحث، روشن کردن چارچوب نظری و روش‌شناختی لازم برای مطالعه‌ی تجربه‌ی گذار به سرمایه‌داری در ایران است.
جلسهی دوم: دولت قاجار به‌مثابه‌ی شیوه‌ی تولید خراج‌ستان
در این جلسه، به معرفی شیوه‌ی تولید پیشاسرمایه‌داری قاجاری در قالب الگوی موسوم به نظام‌های خراج‌ستان می‌پردازیم و شکل ویژه‌ی این شیوه‌ی تولید را در ایران قاجاری با دیگر نمونه‌های تاریخی آن (عثمانی، هند و ایران صفوی) مقایسه می‌کنیم. هدف از این بحث، درک شیوه‌ی تولید پیشاسرمایه‌داری ایران در چارچوب ماتریالیسم تاریخی و فرا رفتن از نظرگاه‌های رایج و متداولی است که در قالب‌های گوناگونی نظیر «استبداد ایرانی» صورت‌بندی شده‌اند.
جلسهی سوم: روند تجاری‌شدن کشاورزی قاجاری در بستر خاورمیانه
در این جلسه به‌طور عام، به بررسی روند نفوذ مناسبات سرمایه‌داری در خاورمیانه و به‌طور خاص، در ایران قاجار می‌پردازیم. خواهیم دید که افزایش تقاضا برای کالاهای تجاری زراعی به چه ترتیب باعث زوال تولید سنتی شیوه‌های تولید پیشاسرمایه‌داری در خاورمیانه شد و هر کشور و منطقه بنا به امکانات اجتماعی ـ اقتصادی و جایگاه ژئوپولتیک خود به چه نحو به این تحولات پاسخ داد.
جلسهی چهارم: قواعد بازتولید زمین‌داران در عصر قاجار
در این جلسه به بررسی تحولات طبقه‌ی زمین‌دار ایرانی در خلال فراز و فرود دولت قاجاری می‌پردازیم. از همین‌رو، تحولات شکل‌های زمین‌داری متکی به نیروی قهر ایلیاتی را بررسی می‌کنیم و نشان خواهیم داد که این شکل خاص از زمین‌داری به چه ترتیب در تعامل با پروژه‌ی دولت‌سازی قاجارها متحول شد و به تدریج شکل تازه‌ای از زمین‌داری متکی به نیروی قهر دولتی از دل این تعاملات سر برآورد. سپس، تحولات این شکل اخیر را در رهگذر تجاری‌شدن کشاورزی در عصر ناصری بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم که در پرتو زوال دولت مرکزی قاجار، به چه ترتیب شکل‌های تازه‌ای از زمین‌داری پدید آمد که بیش از هرچیز متکی به نیروی قهر شهری بود.
جلسهی پنجم: قواعد بازتولید دهقانان و عشایر
در این جلسه به بررسی تحولات تولیدکنندگان مستقیم (اعم از دهقانان و بدنه‌ی ایلات) می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که این گروه در پرتو تحولات عمده‌ی ساختاری این دوران (ظهور و افول دولت قاجاری و روند تجاری‌شدن کشاورزی) چه راهبردها و راهکارهایی برای بازتولید خود و حفاظت از حقوق سنتی‌شان در اختیار داشتند. از این رهگذر، بیش از هرچیز بر اهمیت تجربه‌ی انجمن‌های ایالتی و ولایتی در دوران پسامشروطه تمرکز خواهیم کرد و نشان می‌دهیم که این تجربیات از چه منظر، نوعی گسست تمام‌عیار از تجربه‌های پیشین و سنتیِ تولیدکنندگان مستقیم در عصر قاجار محسوب می‌شد.
جلسهی ششم: تحولات تجار در عصر قاجار
در این جلسه به بررسی ظهور پدیده‌ی تجار بزرگ در نتیجه‌ی استقرار دولت قاجار و افزایش سطح مبادلات بین‌المللی در میانه‌های سده‌ی نوزدهم می‌پردازیم و در ادامه نشان می‌دهیم که روند‌های گوناگونی نظیر عهدنامه‌های تجاری بین‌المللی، چرخش به سمت محصولات زراعی تجاری، افزایش استقبال از برخی کالاهای سنتی و در نهایت اعطای امتیازهای انحصاری به تجار و دولت‌های خارجی به چه ترتیب در جهت‌گیری‌های سیاسی تجار مسلمان ایرانی اثرگذار بود و باعث نزدیکی هرچه بیشتر آنان به گروه‌هایی نظیر علما شد. هم‌چنین، در پایان این بحث، جمع‌بندی‌ای کلی از تحولات ایران در قرن طولانی نوزدهم و در پرتو مسیر طولانی‌تر گذار به سرمایه‌داری ارائه خواهیم کرد که علی‌القاعده تا میانه‌های سده‌ی بیستم ادامه داشت.
مدرسه‌ی هنر و ادبیات بیدار، با همکاری متخصصان و هنرمندان فعالیت خود را از پاییز ۱۳۹۸ آغاز نموده.
۱۴۰۲ © تمامی حقوق متعلق به مدرسه بیدار می‌باشد
توسعه و اجرا الگر استودیو × طراحی استودیو انقلاب