اندیشیدن به امر معمولی؛ رمان‌ها چگونه فکر می‌کنند؟

تفاوت بین ژانرهای ادبی را می‌توان در نسبت‌شان با «واقعیت» سنجید. اینکه ژانرها چگونه واقعیت را به تصویر می‌کشند و برای ارائه جزئیات آن از چه عناصر و تمهیداتی سود می‌گیرند، به میزان قابل توجهی اختلاف بین ژانر‌ها را روشن می‌کند. این نسبت چنان اثر ادبی را به خود مشغول می‌دارد که علاوه بر تفاوت مابین ژانرها، می‌تواند هر ژانر مشخصی را هم دست خوش تغییر قرار ‌دهد. وجود سبک‌های متعدد ادبی، تغییرات فرمال در تاریخ ادبیات، ظهور و افول مکاتب ادبی و در نهایت تغییر نگرش ما نسبت به ادبیات، صورت‌بندی جدیدی از واقعیت ارائه می‌دهد.

گونه‌ی «رمان» از همان سپیده‌دمان ظهور خود، همیشه واقعیت را به انحاء مختلف در پس اندیشه‌ی خود داشته است. رئالیسم صوریِ رمان مدعی است نه تنها می‌تواند «واقعیت معاصر» را بهتر از «نظریه‌های انتزاعی» بازنمایی کند، بلکه به دلیل صیرورت و عدم ثباتی که در ذات خود دارد بهتر از هر ژانر دیگری می‌تواند درکی چندجانبه از واقعیت ارائه ‌دهد؛ امکانِ بازنمایی واقعیت در ادبیات تنها محدود به «واقعیت موجود، تجربه شده و عینیت یافته» نیست. رمان، واقعیت را در کلیت خود -آنچه هست و آنچه می‌تواند باشد- معنا می‌کند، بنابراین همیشه «مازادی از واقعیت موجود» را در خود دارد.

سیر تحول درک واقعیت را بهتر است از یونان باستان و با تکیه بر فروپاشی گونه‌های برتر ادبی-حماسه و تراژدی- و همچنین شرایط ظهور «رمان مدرن» در اوایل سده‌ی هفدهم بررسی کرد. اکثر نظریه‌پردازان معتقدند متون منثوری که بعد از افول گونه‌های حماسه و تراژدی در یونان ظهور کرد نوعی «رمان باستان» را به‌وجود آورد که بیشتر از گونه‌های دیگر به واقعیت ملموس، تجربه شده و قابل تجربه نزدیک‌ بود. این گونه‌های جدید با عناوین مختلفی چون سلحشورنامه‌ها و ماجراجویی‌ها در تاریخ ادبیات شناخته می‌شوند.

رمان «دُن‌کیشوت» که عموماً عنوان اولین رمان تاریخ را با خود یدک می‌کشد، به‌زعم نظریه‌پردازانی چون میخاییل باختین تنها جامع‌ترین شکل از گونه‌ی ادبی رمان تا آن دوران است نه اولین آن. این پیشگامی را حتی در واژه انگلیسی Novel (رمان) نیز می‌توان شاهد بود. این واژه در اوایل قرن شانزدهم، یعنی قبل از نوشته‌های دانیل دفو، ریچاردسون و فیلدینگ -اولین نویسندگان رمان بریتانیایی- از زبان‌های لاتین به زبان انگلیسی راه یافت، و تنها در اواخر قرن هجدهم بود که به اصطلاحی رایج در زبان انگلیسی بدل شد؛ اصطلاحی که تقریباً همزمان با رایج شدن «رئالیسم» در نقد هنر بود.

از آنجایی که ژانرهای روایی دوران باستان و نیز گونه‌های پارودی که بعد از فروپاشی آنها در یونان و روم به منصه ظهور رسیدند، مصادیقی به عنوان ادبیات برتر در تاریخ خاورمیانه ندارند، مقایسه و کشف تفاوت‌های رمان با انواع روایی گذشته برای ما دشوار است. شاید به همین دلیل است که هنوز نزد ما تحلیل رمان، محدود به روایت‌شناسی، مضمون‌شناسی و سبک‌شناسی سنتی از سروانتس به بعد است، یعنی کمتر به تفاوت‌های رمانِ سروانتس با دیگر انواع متون روایی قبل از آن می‌پردازیم. این درحالی ست که گونه‌ی رمان در تقابل و تفاوت با ژانرهای روایی باستان معنا پیدا می‌کند و تنها از طریق شناخت و سنجش با همان ژانرهاست که می‌توان درک بهتری از آن حاصل کرد.

همین محدودانگاری پژوهشی موجب شده بعضاً هر «متن مثنور طولانی» به عنوان «رمان» در فضای عمومی مطرح شود، درحالی‌که ساختار پیرنگ، شخصیت، پیوستار زمانی- مکانی، زبان و شیوه‌ی نگرش آن به واقعیت معاصر، فرسنگ‌ها با رمان در تعریف غربی تفاوت دارد. آسیب دیگری که از این مساله حاصل می‌‌آید عدم کارکرد رمان در خوانش وضعیت اجتماعی است، به‌طوری‎‌که بیشتر نوشته‌هایی که به این نام منتشر می‌شوند نه تنها نمی‌توانند «مازادی بر واقعیت معاصر» را جهت درک چند جانبه‌تری از آن بنمایاند، بلکه در بهترین حالت به وقایع‌نگاری و گزارش‌نویسی حوادث رخ داده می‌پردازند.

جلسات پیش‌رو با طرح مجدد چیستی رمان در زیر عنوان «رمان‌ها چگونه فکر می‌کنند؟» برآن است که تاریخ ظهور رمان را در نسبتش با واقعیت، و همچنین تفاوت آن را با گونه‌های برتر ادبی باستان مورد سنجش قرار دهد. از این‌رو در چهار جلسه به بازخوانی اندیشه‌های ارسطو، میخاییل باختین، لوکاچ، ایان وات، آدورنو، هانس بلومنبرگ، فردریک جیمسون و برخی از نامدارترین متفکران این حوزه می‌پردازیم. لازم به ذکر است زیر عنوان درسگفتارها از کتابی با همین عنوان «‌How Novels Think» از «ننسی آرمسترانگ» گرفته شده است. آرمسترانگ تنها به بررسی رمان‌های بریتانیایی دوره ویکتوریا می‌پردازد و از خلال آنها سوژه‌ی نوگرا را مورد واکاوی قرار می‌دهد. درسگفتارهای پیش‌رو، محدود به دوره مشخصی از تاریخ ادبیات نیست بلکه کل تاریخ رمان و شرط ظهور آن را در بستر تحولات نظری و صورت‌های مختلف اجتماعی مورد بررسی قرار می‌دهد. بنابراین عناصر روایی از قبیل «زبان»، «مکان»، «زمان»، «شخصیت» و «پیرنگ» را در نسبت با مفهوم «واقعیت صوری رمان» مطرح می‌کند تا تفاوت «گفتمان‌های رمان‌گرا» را با دیگر انواع ادبی مشخص کند.

جلسه‌ی اول: زبان مرکزگرا؛ حماسه و گفتمان شاعرانه
جسله‌ی دوم: بی‌خانمانی استعلایی؛ عصر معصیت‌های بزرگ
جلسه‌ی سوم: دگرمفهومی دلقک؛ خنده، کارناوال، چندآوایی
جلسه‌ی چهارم: رئالیسم صوری؛ مازاد واقعیت موجود