خودکاوی در بستر اجتماعی؛ مبانی و کاربرد اتنوگرافی انتقادی

در دنیای پیچیده‌ی امروز، درک عمیق از تجربه‌ی انسانی، نیازمند رویکردهایی است که فراتر از دوگانگی‌های سنتی ذهنیت و عینیت حرکت کنند. اتواتنوگرافی، به عنوان شکلی از روایت از خود که «خود» پژوهشگر یا راوی را در یک بستر اجتماعی وسیع‌تر قرار می‌دهد، ابزاری قدرتمند برای این مهم به شمار می‌آید. این روش نه تنها به ما امکان می‌دهد داستان‌های شخصی‌مان را بازگو کنیم، بلکه فرصتی فراهم می‌آورد تا این داستان‌ها را در چارچوب ساختارهای اجتماعی، روابط قدرت، و نابرابری‌ها تحلیل کنیم.

این کارگاه، با الهام از دیدگاه‌های انتقادی پیر بوردیو در مورد «خودکاوی» و «جامعه‌شناسی بازتابی»، به شرکت‌کنندگان مقطع کارشناسی و اوایل کارشناسی ارشد کمک می‌کند تا ابزارهای نظری و عملی لازم را برای نگارش و تحلیل اتواتنوگرافی‌های انتقادی کسب کنند. هدف ما این است که شرکت‌کنندگان بتوانند با نگاهی عمیق‌تر، نه تنها زندگی خود را درک کنند، بلکه همدلی خود را نسبت به تجربیات دیگران افزایش داده و به درکی جامع‌تر از چگونگی شکل‌گیری زندگی‌ها در بستر نابرابری‌های اجتماعی دست یابند. این کارگاه برای شرکت‌کنندگان مقطع کارشناسی (لیسانس) و اوایل کارشناسی ارشد در رشته‌های علوم اجتماعی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، مطالعات فرهنگی و رشته‌های مرتبط طراحی شده است.

در پایان این کارگاه، شرکت‌کنندگان قادر خواهند بود:

• مفهوم اتواتنوگرافی و تمایز آن با خودزندگی‌نامه‌ی سنتی را درک کنند.
• با رویکرد انتقادی پیر بوردیو به خودکاوی و جامعه‌شناسی بازتابی آشنا شوند.
• تجربیات شخصی خود را در بستر اجتماعی و ساختارهای قدرت موجود، مورد تحلیل انتقادی قرار دهند.
• مهارت‌های نگارش اتواتنوگرافی با رویکرد بازتابی و انتقادی را توسعه دهند.
• همدلی خود را نسبت به تجربیات زیسته‌ی افراد دیگر، به ویژه گروه‌های حاشیه‌نشین و آسیب‌پذیر، افزایش دهند.
• نابرابری‌های اجتماعی و تأثیر آن‌ها بر مسیر زندگی افراد را شناسایی و تحلیل کنند.

جلسه‌ی اول: مبانی اتواتنوگرافی و رویکرد بوردیو
• معرفی اتواتنوگرافی:
o تعریف اتواتنوگرافی به عنوان روایت از خود در بستر اجتماعی.
o بررسی تفاوت‌های کلیدی بین اتواتنوگرافی و خودزندگی‌نامه‌ی سنتی.
o دو معنای اصلی اتواتنوگرافی: قوم‌نگاری گروه خودی (Self-Ethnography) و نوشتار خودزندگی‌نامه‌ای با علاقه‌ی قوم‌نگارانه (Autobiographical Ethnography).
o مفهوم اتواتنوگراف همچون کسی که از مرزها می‌گذرد و هویتی سیال دارد.

• نقد پیر بوردیو بر خودزندگی‌نامه:
o نقد «توهم زندگی‌نامه‌ای» و تمرکز بیش از حد بر خودشیفتگی در روایت‌های سنتی.
o معرفی مفهوم «تحلیل از خود» یا «جامعه‌شناسی بازتابی» بوردیو.
o هدف بوردیو: تحلیل عینی موقعیت و مسیر فکری خود برای کنترل تأثیرات آن بر دیدگاه‌های علمی.
o مفهوم «عینیت‌گرایی مشارکتی»: نفی امکان عینیت یا ذهنیت مطلق در پژوهش.
• فعالیت عملی (بحث گروهی):
o اشتراک‌گذاری تجربیات شرکت‌کنندگان در مواجهه با متون خودزندگی‌نامه‌ای یا شخصی.
o بحث و تحلیل درباره‌ی تفاوت‌های بالقوه یک «خاطره‌ی شخصی» و یک «تحلیل جامعه‌شناختی از خود».

جلسه‌ی دوم: اتواتنوگرافی انتقادی و مفاهیم بوردیویی
o اتواتنوگرافی انتقادی (Critical Autoethnography):
o تأکید بر درک تجربیات زیسته در بستر اجتماعی و ساختارهای قدرت ستم‌گرانه.
o اهمیت زیر سؤال بردن روایت‌های شخصی به جای پذیرش صرف آن‌ها به عنوان حقیقت مطلق.
o هدف: ادغام نظریه و عمل برای به چالش کشیدن فرآیندهای سلطه و نابرابری.
• مفاهیم کلیدی بوردیو در کاربرد اتواتنوگرافی انتقادی:
o عادت‌واره (Habitus): مجموعه گرایش‌ها، تمایلات، الگوهای رفتاری و فکری که از خاستگاه اجتماعی فرد سرچشمه می‌گیرد و مسیر زندگی را بر اساس سرمایه‌های در دسترس شکل می‌دهد.
o سرمایه‌ها (Capital): بررسی انواع سرمایه‌ی اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و نمادین و تأثیر آن‌ها بر «فضای امکانات» (Field of Possibilities) افراد.
o میدان (Field): معرفی فضاهای اجتماعی که در آن‌ها افراد برای کسب و انباشت سرمایه‌ها رقابت می‌کنند.
o جامعه‌شناسی بازتابی (Reflexive Sociology): تعمیق آگاهی پژوهشگر از موقعیت خود در میدان‌های اجتماعی و آکادمیک و نقد ساخت ابژه‌های علوم اجتماعی.
o ابژکتیو کردن خود (Self-Objectivation): تبدیل تجربیات شخصی (به عنوان یک “نقطه‌ی ضعف” بالقوه) به یک “سرمایه” برای تحلیل علمی.
• فعالیت عملی:
o تحلیل یک متن کوتاه اتواتنوگرافیک یا یک روایت زندگی واقعی با به کارگیری مفاهیم «عادت‌واره» و انواع «سرمایه».
o بحث گروهی درباره‌ی چگونگی تأثیر پیشینه‌های اجتماعی (مانند طبقه‌ی اجتماعی، جنسیت، قومیت، موقعیت جغرافیایی) بر «مسیر زندگی» و فرصت‌های افراد.

جلسه‌ی سوم: نگارش اتواتنوگرافی انتقادی
• راهنمای نگارش اتواتنوگرافی توسط شرکت‌کنندگان:
o مراحل انتخاب و پرداختن به یک تجربه‌ی شخصی که قابلیت تحلیل اجتماعی داشته باشد (مثلاً تجربه‌ی مهاجرت، تحصیل در یک محیط خاص، مواجهه با تبعیض یا نابرابری).
o تأکید بر «موقعیت‌یابی خود» در بستر اجتماعی و فرهنگی و فراتر رفتن از صرف بازگویی یک داستان شخصی.
o تبیین اینکه چگونه زندگی فردی نه صرفاً بر اساس انتخاب‌های آزادانه، بلکه تحت تأثیر ساختارهای اجتماعی و فرهنگی شکل می‌گیرد.
o تشویق به «بازتابی‌سازی عملی» (Practical Reflexivity) در فرآیند نگارش.

• کارگاه نگارش عملی:
o اختصاص زمان به شرکت‌کنندگان برای شروع نوشتن پیش‌نویس اولیه اتواتنوگرافی خود.
o ارائه‌ی بازخورد اولیه و راهنمایی‌های فردی توسط مدرس.
o نکات مهم در نگارش: شفافیت، دقت، و استفاده از لحن تحلیلی و انتقادی.
• فعالیت عملی (اشتراک‌گذاری و بحث):
o به اشتراک‌گذاری (داوطلبانه و با رضایت) بخش‌هایی از نوشته‌های شرکت‌کنندگان.
o تحلیل گروهی و بحث درباره‌ی چگونگی تقویت ابعاد اجتماعی و انتقادی در نوشته‌ها.

جلسه‌ی چهارم: تحلیل اتواتنوگرافی‌های منتشر شده و جمع‌بندی
• خواندن و تحلیل اتواتنوگرافی‌های مطرح:
o معرفی و تحلیل انتقادی نمونه‌هایی از اتواتنوگرافی‌های شاخص:
 «مسافر غیرقانونی»: اتواتنوگرافی مرزها (Illegal” Traveller: An Auto-ethnography of Borders) اثر شهرام خسروی: بررسی عمیق تجربه‌ی مهاجرتی، مفهوم مرزها و شهروندی قانونی/فرهنگی، و زیر سؤال بردن رژیم‌های کنترل مرزی.
◦ Khosravi, S. (2011). “Illegal” traveller: An auto-ethnography of borders. Palgrave Macmillan.
 رمان «کیف کیف فردا» (Kiffe Kiffe Tomorrow) اثر فائزه گوئن: ارائه‌ی دیدگاهی از زندگی نوجوانان مهاجر در حومه‌ی پاریس و درک واکنش‌های احساسی آن‌ها به شرایط اجتماعی.
Guène, F. (2006). Kiffe Kiffe Tomorrow (S. Adams, Trans.). Harcourt.

 «شام بودا را دزدیدن» (Stealing Buddha’s Dinner) اثر بیچ نگوین: نمایش تضادهای هویتی کودکان مهاجر و تأثیر رویدادهای اجتماعی و سیاسی بر زندگی افراد.
Nguyen, B. (2007). Stealing Buddha’s dinner: A memoir. Penguin.
o تأکید بر تحلیل انتقادی این روایت‌ها: عدم پذیرش کورکورانه‌ی «اصالت» آن‌ها، بلکه بررسی شرایط اجتماعی که منجر به تولید این روایت‌ها شده است.
• پیوند با مفاهیم کارگاه و کاربردها:
o بررسی چگونگی بازتاب مفاهیم بوردیو (عادت‌واره، سرمایه، میدان، نابرابری) در این متون.
o بحث در مورد «راهبردی» بودن روایت‌های شخصی و پتانسیل آن‌ها برای به چالش کشیدن روابط قدرت.