در سایه‌ی نیاکان از دست‌رفته؛ یادی از پاراجانُف، عاشق غریب سینما

به گفته‌ی رابرت اِفیرد، هر یک از فیلم‌های متأخر پاراجانف، از سایه‌های نیاکان ازیادرفته (۱۹۶۴) تا عاشق غریب (۱۹۸۸)، نمایانگر خروجی مفرط از هنجارهای سینمای کلاسیک است و فیلم‌های متأخر او جملگی نمونه‌هایی از پیچیده‌ترین و به لحاظ فکری هراس‌انگیزترین آثاری اند که در اتحاد جماهیر شوروی تولید شده اند. در سینمای او «روایت‌ها آنجا که توقع می‌رود مفرد باشند، در هم تداخل می‌کنند و آنجا که توقع می‌رود انسجام منطقی داشته باشند، به طرزی پیش‌بینی‌نکردنی از هم دور می‌شوند.» از این رو چرنینکو فیلم‌های پاراجانف را غامض، مسئله‌دار و مبتنی بر نوعی زیباشناسیِ تابلو-محورِ عام با کلوس‌آپ‌های متعدد، نماهای کم‌عمق و پیوندهای تداعی‌بنیاد و فاقدِ تداوم میان پلان‌ها می‌شمارد.

رنگِ انار(ها) (۱۹۶۹) و افسانه‌ی قلعه‌ی سورام (۱۹۸۵) را، افزون بر ارزش زیباشناختی انکارناکردنی‌شان، می‌توان گفتاری پرمعنا در باب برداشت‌های ما از زمان، ادراک و هویت تلقی کرد. دو فیلمی که چون دیگر فیلم‌های پاراجانف، «ساختارِ ادراکی و رواییِ سینمای کلاسیک را برمی‌چینند تا ذهن ما را نسبت به لایه‌ی آشکارا خامی از واقعیت بیدار کنند که زیر آنچه بنا به عادت ذات‌ها یا هویت‌های تقسیم‌ناپذیر و ایستا می‌پنداریم قرار دارد.»

در مواجهه با فیلم‌های پاراجانف «تماشاگر بلافاصله احساس می‌کند داستان، گرچه هرگز به طور کامل از میان نمی‌رود و ناپدید نمی‌شود، فرع بر دغدغه‌های پرشورتر زیباشناختی یا فلسفیِ فیلمساز اند. این فیلم‌ها گرچه کس نمی‌تواند زیبایی‌شان را انکار کند، فراتر از بازنمایی ساده‌ی رویدادها می‌روند تا بیننده را به شناخت چیزی ژرف‌تر برانگیزند، چیزی که بر لبه‌های تجربه و آگاهیِ هرروزه روی می‌دهد. هنر پاراجانف نمی‌کوشد از دنیای پیرامون ما تقلید کند. می‌کوشد ادراک ما را از آن افزون کند. می‌کوشد توان‌مان بخشد تا نیروهای ناپیدای حاضر در قلب واقعیت را احساس کنیم.»

در این درسگفتار می‌کوشیم بر محور مضامین زیر سینمای او را از نو بخوانیم:

۱. دعوت به تفسیر علیه تفسیر
۲. انقلاب زیباشناختی پاراجانف: دگردیسی و دگرگونیِ پیوسته‌ی واقعیت
۳. منشور جادوییِ پاراجانف: نگاه دیفرانسیلی به واقعیت
۴. فیلم در مقام گفتاری معنادار درباره‌ی برداشت‌های ما از زمان، ادراک و هویت
۵. پاراجانف، مرلوپونتی و جهان ادراک
۶. پاراجانف، دلوز و وجودشناسیِ زیباشناختی