درباره‌ی اضطراب: احساسی که فریب نمی‌دهد

احساسات و عواطف انسانی بسیار متنوع‌اند و دامنه‌ی‌ٔ بسیار وسیعی دارند. اما این احساس‌ها به هیچ وجه شأن و اهمیتی یکسان ندارند و فقط درک نقش و کارکرد بنیادی عنصر «تأثر یا احساس» (affect) در ساختار روانی و ناخودآگاه ما می‌تواند این تفاوت‌ها را در متن یک کلیت واحد بنشاند و به ما در مواجهه‌ی نظری و عملی با این احساس‌های متفاوت یاری رساند. بحث تأثرات و احساس‌ها یکی از دشوارترین مباحث در عرصه‌ی روانکاوی است و صورت‌بندی نظریه‌ای منسجم درباره‌ی آن‌ها همواره دردسرساز بوده است. ابهامی که بر تعریف حالات احساسی آدمی سایه افکنده است ابهامی تقریباً زایل‌نشدنی است که هر نظریه‌ی قابل‌اتکایی درباره‌ی احساس‌ها باید برای مواجهه با آن راه چاره‌ای بجوید. درهم‌تنیدگی نظریه و عمل در روانکاوی به این ابهام اهمیتی حیاتی می‌دهد.

به یک معنا، این همواره رنج‌های احساسی و عاطفی‌اند که انسان‌ها را وادار به جستجوی راه حلی عملی برای گریز از مشکلات زندگی می‌کنند. اگر سیمپتوم‌های افراد مختلف با احساس‌ها و تأثرات دردناک همراه نمی‌بود (نظیر احساس اندوه، دلسردی، ترس، خشم، نفرت، اضطراب، یا حتی بیزاری از زندگی‌کردن) هیچ احدی به صرافت جستجوی راهی برای درمان خویش نمی‌افتاد. از این حیث، هدف عمده‌ی روانکاوی شاید فرونشاندن یا تخفیف تأثراتی باشد که به تعبیر فروید مایه‌ی «بیچارگی روان‌رنجورانه»اند.

پرسش اساسی این است که «چه چیزی» ما را متأثر می‌کند؟ خواه ما تأثرات خود را به شکل برهم‌خوردن توازن قوای جسمانی‌مان تجربه کنیم خواه به شکل احساسی ذهنی و روانی که کمابیش دردناک است، این تأثرات معمولاً از لحاظ روانی به حدی روشن و قانع‌کننده‌اند که به‌راحتی ممکن است با خود حقیقت اشتباه گرفته شوند. ولی از آنجا که «علت» میل ناخودآگاه آشکار نیست، نمی‌توان تأثرات و احساس‌ها را تجلی بی‌واسطه‌ی ناخودآگاه دانست. اکثر تأثرات و احساس‌های ما را می‌توان معلول و جلوه‌هایی از ساختار زبان و دال‌ها دانست، بنابراین آن‌ها به‌راحتی می‌توانند ما را در مورد منشاء و علت خود گمراه کنند.

به بیان دیگر، تأثرات و احساس‌ها به سوژه‌ای که تجربه‌شان می‌کند دروغ می‌گویند. از این لحاظ، اضطراب با بقیه‌ی احساس‌ها تفاوتی اساسی دارد. از نظر فروید، مسأله‌ی اضطراب در حکم گره‌گاهی است که از طریق آن می‌توان گوناگون‌ترین مسائل روانی را توضیح داد. به اعتقاد او، اضطراب معمایی است که حل آن می تواند بسیاری از زوایای حیات روانی ما را روشن سازد. از نظر لاکان نیز اضطراب احساسی «استثنایی» است که دروغ نمی‌گوید و فریب نمی‌دهد.

در این دوره می‌خواهیم مفهوم و احساس اضطراب را در متن نظریه‌های فروید و لاکان درباره‌ی تأثرات و احساس‌ها بررسی کنیم. در واقع، می‌خواهیم علت استثنایی‌بودن احساس اضطراب را دریابیم و ببینیم چرا اضطراب می‌تواند یکی از مطمئن‌ترین راهنماهای ما در رابطه با واقعیت‌های زندگی باشد.